«و در حقیقت بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم [چرا که] دل هایی دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمی کنند و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند». (2)
این دوگانه‌گویی را چگونه می توان حل کرد؟
پاسخ اجمالی:
منظور از عبارت «لِیَعْبُدُونِ» در آیه‌ی 56 سوره‌ی ذاریات عبادت اختیاری است و در عبادت اختیاری، فرد می تواند عبادت کند یا عبادت نکند. پس چنانچه عبادت نکرد مستحق عذاب است و این همان حقیقتی است که آیاتی همچون آیه‌ی 179 سوره اعراف بدان اشاره نموده اند؛ یعنی بسیاری از انسان ها و جنیان با این که قادر به عبادت خدا هستند از آن امتناع می کنند و این گونه خود را مستحق عذاب دوزخ می گردانند؛ گو این که برای دوزخ آفریده شده اند.
پاسخ تفصیلی:
عبادت ممکن است به دو صورت انجام پذیرد: 1) عبادت جبری، 2) عبادت اختیاری.
در عبادت جبری هیچ اختیار و اراده‌ای در کار نیست؛ بلکه عبادت کردن در سرشت عبادت کننده است. در این فرض هیچ توجیهی برای عذاب عبادت کنندگان وجود ندارد؛ چرا که ظلمی آشکار است. اما در عبادت اختیاری، فرد می تواند عبادت کند یا عبادت نکند و در صورتی که از عبادت امتناع کرد مستحق غضب معبود است.
به سراغ عبارت «لِیَعْبُدوُنِ» در آیه‌ی 56 سوره‌ی ذاریات می رویم تا مشخص نماییم منظور از آن، عبادت جبری است یا اختیاری؟ چنانچه این آیه را بر جهان واقع تطبیق نماییم درمی یابیم که مراد، عبادت جبری نیست؛ چون آشکارا می بینیم که انسان ها مختارند و قادرند عبادت خدا کنند یا از عبادت او امتناع ورزند.
بنابراین تنها وجه قابل قبول در این آیه همان عبادت اختیاری است. نکته ای که بجاست مورد توجه قرار گیرد این است که خداوند در این آیه فرموده است «برای آن که مرا بپرستند» و گفته نشد «برای آن که پرستیده شوم».
تفاوت این دو جمله در آن است که عبارت اول بر نیاز جن و انس به عبادت کردن تأکید می کند؛ اما در عبارت دوم نیاز معبود به عبادت نشان داده شده است. بنابراین خداوند به عبادت کردن جن و انس نیازی ندارد؛ بلکه آنها هستند که برای رشد و کمال خود به عبادت خداوند جهانیان محتاجند. (3)
منظور از عبارت «لِیَعْبِدوُنِ» این است که غرض از آفرینش انسان و جن عبادت خدا و درنتیجه رشد و سعادتشان بوده است. با توجه به معنای عبادت اختیاری روشن است که انسان و جن هر کدام می توانند از عبادت کنندگان یا تارکان عبادت باشند و انتخاب این که جزو کدام دسته باشند به عهده خود ایشان است.
اگر این معنا را در کنار آیاتی نظیر آیه‌ی 179 سوره‌ی اعراف قرار دهیم که می گوید:
«و در حقیقت بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم [چرا که] دل هایی دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمی کنند و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند».
به خوبی می توان سازگاری میان آیات نامبرده را مشاهده نمود؛ زیرا حقیقتاً بسیاری از انسان ها و جنیان به اختیار خود از عبادت خدا سرباز زده اند؛ به گونه ای که حقیقت در قلب و گوش و چشم آنها راهی ندارد؛ گو این که از ابتدا چنان خلق شده اند که بدون اختیار، گناه‌آلود بوده و سرنوشت محتومشان گرفتاری در آتش باشد.
با این توضیح روشن می شود که منظور از عبارت «ذَرَأَنَا لِجَهَنَّمَ» در آیه‌ی 179 سوره‌ی اعراف سرانجامِ محتومی است که بسیاری از انسان ها و جنیان با اراده و اختیار خود آن را برگزیده اند.
حاصل این که، منظور از عبادت در آیه‌ی 56 سوره‌ی ذاریات، عبادت اختیاری است و این عبادت، قابل جمع با عذابی است که در آیاتی مانند آیه‌ی 179 سوره‌ی اعراف آمده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ».
2. «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْینٌ لَا یبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا یسْمَعُونَ بِهَا». اعراف (7) / 179.
3. مجمع البیان، ج 9، ص 243؛ المیزان، ج 18، ص 386.
منبع: پاسخ به شبهات قرآنی (ناسازگاری در قرآن، توهم یا واقعیت)، گروه نویسندگان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، 1391ش.
.jpg "عامل مصیبت های انسان کیست؟ خویشتن یا خدا یا شیطان!؟")
